Gdy dziecko dojrzewa – trudne momenty w dorastaniu w aspekcie fizycznym, psychicznym i emocjonalnym
Okres dojrzewania, czyli tak zwanej adolescencji to trudny etap w życiu młodego człowieka zarówno w aspekcie fizycznym, psychicznym jak i społecznym. Dla niektórych stanowi on czas, w którym z radością obserwują postępujące zmiany fizyczne. Dla innych zaś jest to czas wyzwań związanych z akceptacją własnego ciała. Dodatkowo sprawę utrudniają zmiany hormonalne, społeczno-emocjonalne i relacyjne (interpersonalne). W tym artykule zwrócimy szczególną uwagę na obszary trudności wiążące się z rozwojem poszczególnych umiejętności niezbędnych do przejścia przez ten trudny etap życia.
Profil funkcjonowania psychicznego w okresie dorastania (adolescencji)
Funkcjonowanie psychiczne to sprawnie współpracujący, jednolity i zintegrowany zespół wielu procesów. W ich skład wchodzą m.in. procesy biologiczne (temperament i predyspozycje genetyczne) oraz aspekty środowiskowe, czyli kontekst kulturowy i społeczny, zdolność do uczenia się, dotychczasowe doświadczenia, styl przywiązania czy stosunki i relacje panujące w rodzinie.
Ocena funkcjonowania psychicznego młodych osób jest procesem bardziej złożonym niż w przypadku osób dorosłych. Ocena ta musi uwzględniać zmiany funkcji psychicznych o charakterze rozwojowym. Każdy młody człowiek posiada unikatową, kształtującą się jeszcze, osobowość. W ocenie jego funkcjonowania psychicznego uwzględniać należy również wiele problemów rozwojowych, które podzielić można na cztery główne kategorie:
- Zmiany poznawcze tj. rozwój psychiki w obszarze poznawania i interpretowania świata wokół siebie,
- Ruch w kierunku niezależności, czyli separacja od rodziny i potrzeba decydowania o sobie,
- Kształtowanie tożsamości czyli szukanie odpowiedzi na pytania: kim jestem? Kim są ludzie wokół mnie?
- Seksualność – rozumiana jako orientacja seksualna i tożsamość płciowa.
Patrząc z perspektywy czasowej można podzielić okres dojrzewania na trzy stadia:
- Wczesne ( ok. 12 – 14 lat)
- Średnie ( ok. 15 – 16 lat)
- Późne (ok. 17 – 19 lat)
Wielu młodych ludzi w okresie dorastania niechętnie dzieli się tym co przeżywa. Często wiele stanów emocjonalnych nie jest dla nich zrozumiałych. Dlatego tak ważne jest by zwracać szczególną uwagę na wyraźne zmiany zachowania. Ocena jakości psychospołecznego funkcjonowania nastolatka wymaga zatem korzystania z wielu źródeł, ponieważ każde z nich dostarcza unikatowych danych. Zalecane jest zatem prowadzenie rozmów (wywiadów) z nastolatkiem, jak i jego otoczeniem – rodziną, nauczycielami. W związku z tym, że nastolatek większość swojego aktywnego czasu spędza poza domem, np. w szkole, przydatne mogą być informacje otrzymane od rówieśników.
W ocenie funkcjonowania psychicznego nastolatka pomocne są też narzędzia psychologiczne – testy oraz tzw. skale samo-opisowe.
Psychiczne zdolności nastolatka
Okres dorastania to czas, w którym nastolatek nabywa lub udoskonala wiele zdolności, które umożliwiają mu sprawne wejście w dorosłość i zmierzenie się z jej wyzwaniami. Jeżeli więc w okresie dzieciństwa występowały trudności w pewnych obszarach, wówczas trzeba zwrócić szczególna uwagę czy problemy te nie pogłębiają się. Należy pamiętać, że nabywanie tych zdolności przebiega indywidualnie u każdego człowieka – może to dziać się w tym samym czasie w wielu obszarach lub z nasileniem niektórych z nich.
Zdolność samoregulacji
Pierwsza jest zdolność do „samoregulacji” (regulacji uwagi i uczenia się) odnosząca się do procesów, które rządzą emocjami, poznaniem i zachowaniem. Dotyczy to przede wszystkim powstrzymywania się od pewnych zachowań, wykrywania błędów czy planowania. Uznaje się, że zaburzenia w tym obszarze są podstawą rozwoju wielu zaburzeń zarówno związanych z zachowaniem jak i przeżywanymi emocjami. Na ten proces wpływ maja nie tylko czynniki biologiczne ale również otoczenie, w którym przebywa nastolatek. Dotyczy to zdolności do regulacji emocji i zachowania zarówno rówieśników jak i dorosłych.
Zdolności dotyczące emocji
Drugą niezwykle ważną zdolnością jest umiejętność przeżywania emocji, komunikowania i rozumienia ich. Wiąże się ona również ze zdolnością do regulowania ich. Okres dojrzewania to czas, w którym nastolatki mierzą się z wieloma nowymi, nieznanymi sytuacjami. Obciążają one młodego człowieka we wszystkich sferach. W zależności od uwarunkowań biologicznych i wsparcia ze strony otoczenia, reakcje emocjonalne przebiegają różnie u rożnych nastolatków. Nabycie i rozwinięcie umiejętności panowania nad ekspresją emocji ma fundamentalne znaczenie w nawiązywaniu i podtrzymywaniu pozytywnych relacji z otoczeniem (rówieśnicy, rodzice). Wpływa też na rozwój potencjalnych relacji miłosnych, tak ważnych dla młodego człowieka. Jest to umiejętność niezwykle istotna dla okresów przejściowych takich jak zmiana szkoły czy samodzielne wchodzenie w nowe środowiska.
Zdolność do refleksji
Kolejnym ważnym punktem jest nabycie zdolności do refleksji. Wiąże się to bezpośrednio z trwającym nadal rozwojem układu nerwowego. Kiedy nastolatek zaczyna w bardziej kompleksowy sposób patrzeć na swój stan umysłowy oraz stany umysłowe osób w swoim otoczeniu staje się nadmiernie wrażliwy. Brak mu jeszcze odpowiednich punktów odniesienia wynikających zarówno z doświadczenia jak i odpowiednio sprawnego zaplecza biologicznego. Prowadzi to często do swoistego zablokowania zdolności refleksji. Można to określić jako coś na kształt przeciążenia systemu komputerowego. Takie zablokowanie powoduje, że nastolatek rozumie siebie i innych chwilami w sposób infantylny i niedojrzały.
Zdolność do wykształcenia tożsamości
Niezwykle istotna jest zdolność do wykształcenia tożsamości (tzw. faza różnicowania i tożsamości). Jest to moment, w którym nastolatek określa swoje „JA” w oparciu o dotychczasowe doświadczenia. Stara się odpowiedzieć na pytania: „Kim jestem?”, „Jaki jestem?”, „Z czym się identyfikuję?”, „Co jest dla mnie istotne?”. Tu najważniejszą rolę odgrywają osobiste doświadczenia, dotychczas przyswojone normy i wartości – również te z wczesnego dzieciństwa. Niezwykle ważne w tym okresie są grupy rówieśnicze, swoiste punkty odniesienia. Tu wyraźnym wskaźnikiem rozwoju są zdolności młodego człowieka do wchodzenia w relacje – rozwijanie pasji, wyraźne sygnalizowanie swoich granic. To również obszar powiązany ze zmianą i silnym dojrzewaniem mechanizmów obronnych psychiki, kiedy dziecięce reakcje zaczynają się zmieniać i nabierać bardziej „dorosłego” charakteru. To niezwykle trudny element procesu dojrzewania nie tylko dla nastolatków ale również dla rodziców. To moment kiedy „dziecko” domaga się traktowania jak „dorosły”. Dla wielu opiekunów jest to trudna chwila wymagająca wiele cierpliwości i zrozumienia. Proces ten przebiega stopniowo przez cały okres adolescencji w rożnym nasileniu od 12 do 20 roku życia.
Zdolność budowania związków i intymności
Niezwykle istotnym obszarem dla nastolatków jest budowanie związków uczuciowych i intymności, co jest bezpośrednio powiązane z kształtowaniem obrazu „JA”. Celem rozwoju tego obszaru jest zdolność do angażowania się w stabilne, przynoszące satysfakcję, obustronne relacje. Dążenie do bliskości i zaznaczanie swojej indywidualności nie wykluczają się wzajemnie. Stanowią one dwie spójne drogi w rozwoju adolescenta. Podwaliny dla tej umiejętności odnajdziemy już w okresie niemowlęcym, w relacji z opiekunami i w dalszym rozwoju relacji z otoczeniem.
Poczucie własnej wartości
Mówiąc o nastolatkach nie można zapomnieć o tak istotnym elemencie jakim jest budowanie poczucia własnej wartości. Tworzy się ono w oparciu o wspomniany wcześniej wytworzony obraz „JA” przefiltrowany przez emocje i zestawiony z rzeczywistością. Poczucie własnej wartości u nastolatków jest niezwykle kruchym tworem – podatnym na zmiany chwiejnych nastrojów i wpływ środowiska zewnętrznego. Wymaga szczególnego wsparcia ze strony nie tylko opiekunów ale przede wszystkim satysfakcjonujących relacji ze środowiskiem rówieśników.
Zdolność przezwyciężania trudności
Młody człowiek mierząc się z trudnościami, wspierany przez rozwijane zdolności, zyskuje niezwykle ważną umiejętność adaptacji – czyli przezwyciężania trudności i dostrzegania w nich szans na rozwój. Nie tylko w obszarze funkcjonowania społecznego lecz również własnej psychiki. Pozwala im to elastycznie dostosowywać się do otoczenia oraz umożliwia poczucie satysfakcji z własnej aktywności i dokonywanych wyborów życiowych. Młody człowiek nabiera i doskonali umiejętność „samoobserwacji”, wyciągania wniosków i refleksyjnego odnoszenia się do własnych decyzji. Opiera się to oczywiście o umiejętność tworzenia i wykorzystywania wewnętrznych standardów i ideałów oraz zdolność do nadawania znaczenia, sensu i celu własnej aktywności.
Podsumowanie
Wszystkie wymienione wyżej procesy stanowią zintegrowany system zdolności zbudowany z elementów zbieranych przez całe życie – już od okresu życia płodowego. Niczym w grze komputerowej, pozwala on bohaterowi osiągnąć kolejny poziom. Wszelkie nabyte w tym czasie umiejętności oraz stopień ich rozwoju, wpływają na jakość jego dorosłego życia. Występujące w tym czasie zaburzenia rozwojowe wymagają uwagi ze strony opiekunów, jednak pamiętać należy by udostępniać rozwijającemu się młodemu dorosłemu przestrzeń do podejmowania własnych decyzji.
