Osobowość człowieka a relacje społeczne
Pochłonięci codziennymi obowiązkami nie często mamy czas, by głębiej zastanowić się nad relacjami z innymi w kontekście naszej osobowości. Dopiero konflikty czy sytuacje kryzysowe uświadamiają nam, że owszem osobowość należy do nas, ale nie zależy wyłącznie od nas. Zwłaszcza kiedy wracają stare lęki, traumy i automatyczne reakcje, które wydawały się przeszłością. Każdy człowiek jest niepowtarzalny w swej konstrukcji. Na Ziemi nie znajdziemy dwóch identycznych osób. Posiadamy za to pewne wrodzone cechy temperamentu, który jest czymś w rodzaju budulca dla cech osobowości.
Czym jest osobowość?
Osobowość można najprościej określić jako zestaw różnych cech psychicznych i zachowań, poprzez które każda osoba odróżnia się od innych. Oprócz genów, budowy oraz funkcjonowania naszego układu nerwowego, tym co ma decydujący wpływ na to, jakim jesteśmy człowiekiem jest otaczające nas środowisko (dom, wychowanie, najbliżsi, kontakty z rówieśnikami itd.). Rozwój osobowości to długotrwały proces, który trwa od narodzin do około 20 roku życia. To wtedy poprzez interakcje ze środowiskiem powstaje nasz sposób myślenia, zachowania i odczuwania. Cechy osobowości, takie jak np. ugodowość, kształtowane są przez czynniki środowiska społecznego i powodują, że z jednymi ludźmi potrafimy się porozumieć, a z innymi nie. Społeczne oddziaływania mają kluczowe znaczenie w formowaniu się sądów, działań i przekonań każdego człowieka. Okoliczności tworzą okazję, do pewnego rodzaju zachowań, a to w jaki sposób będą one realizowane, zależy od cech osobowości. W sytuacji, która prowokuje do zabawy, można być ekstrawertykiem, tańczyć i skakać, a potem iść do domu, zamknąć się i być introwertykiem. To nie znaczy, że się zmieniła cecha, zmieniła się sytuacja, w której ja ujawniam zachowania przypominające introwertyka, chociaż jestem ekstrawertykiem. Albo odwrotnie. Nie ma w tym sprzeczności.[1]
Typy osobowości
Najbardziej praktyczną i popularną typologią osobowości jest ID16 oparta na teorii Carla Gustava Junga, który stworzył dobrze dziś znany podział na ekstrawertyków i introwertyków. Jung wyróżnił cztery funkcje osobowości, stanowiące pary przeciwieństw: percepcja-intuicja i myślenie-odczuwanie. Jego zdaniem w każdej z tych par dominuje jedna z funkcji, tworząc wypadkową w postaci typu osobowości. K. Cook Briggs oraz I. Briggs Myers rozszerzyły teorię Junga o kolejną funkcję wykluczających się zmiennych – osądzania i obserwacji. Oto krótki opis 8 cech, którymi psychologowie posługują się do określania osobowości:
- Ekstrawersja lub introwersja. Główne cechy introwertyków to wewnętrzny spokój, skupienie na sobie, własnym postrzeganiu rzeczywistości oraz upodobanie do przebywania w samotności lub małym gronie osób. Ekstrawertycy zaś zwróceni są do świata zewnętrznego, łatwo nawiązują znajomości, lubią towarzystwo ludzi i pracę w grupie.
- Poznanie lub intuicja – pokazują w jaki sposób pozyskujemy informacje. Czy wolimy twarde dowody i fakty, czy może polegamy na własnej intuicji, wewnętrznych przemyśleniach oraz wyobraźni?
- Myślenie lub odczuwanie. Osoby skoncentrowane na myśleniu, zwykle wykazują zainteresowanie systemami, strukturami i wzorami. Wszystko analizują, są stosunkowo zimne uczuciowo i mało emocjonalne. Podczas oceniania posługują się intelektem, mają problem z wyrażaniem uczuć i nie lubią rozwiązywać konfliktów. Natomiast osoby o osobowości czującej interesują się ludźmi i ich emocjami, przykładają dużą wagę do etyki, miłości i pasji. Łatwo się obrażają i mogą manipulować emocjami innych.
- Osądzanie lub obserwacja. Realizując cele dokonujemy osądu, organizujemy coś i konsekwentnie trzymamy się swoich planów lub nie lubimy osądzać, posiadamy otwarty umysł, lubimy improwizować i rozważać alternatywne opcje.[2]
W wyniku możliwych kombinacji powyższych przeciwstawnych par powstaje dokładnie 16 typów osobowości. Określając swój rodzaj osobowości poznajemy swoje mocne i słabe strony. Test na typy osobowości i więcej szczegółów znajdą państwo pod linkiem: https://www.typyosobowosci.pl/test.html
Relacje a podmiotowość
Cechy społeczne wypływające z relacji, jakie wiążą człowieka z innymi, podlegają ciągłym modyfikacjom. Zdaniem Bergera i Luckmanna wszystko to, co poprzedza uspołecznienie człowieka, czyli ludzka cielesność i psychiczność, odnosi się do tego, co zwierzęce, zaś „samotworzenie” się człowieka ma zawsze i nieuchronnie charakter społeczny.[3] To my sami wypracowujemy relacje w ramach struktur społecznych. Mogą być one dobrowolne, będące efektem świadomych wyborów, jak również narzucone – nie do końca świadome (np. poczucie wykluczenia, niedopasowania do określonej grupy). Kiedy mówimy o cechach społecznych w kontekście osobowości, nie możemy pominąć występowania konfliktów na linii jednostka – otoczenie. Będą one występować u indywidualistów, to jest osób niezależnych, świadomych własnej niepowtarzalności. Osoby tego typu lubią działać samodzielnie i nie lubią ograniczania ich zachowań oraz prób narzucania im ról niezgodnych z ich przekonaniami. Czułyby bowiem wówczas, że zdradzają swoje prawdziwe Ja. Przekonania częściowo wypływają z nas samych, częściowo zaś są przez nas nabywane w procesie socjalizacji. Do poglądów wypracowanych poprzez doświadczenie mamy osobisty, często emocjonalny stosunek – potrafimy je uargumentować i bronić. Na ich straży stoją nawyki, wiara i uczucia, które skutecznie opierają się wpływom zewnętrznym. Natomiast poglądy, które nabywamy rodząc się i dorastając w danym kraju, regionie, rodzinie przenikają do naszej osobowości stopniowo i mogą zostać przez nas odrzucone, gdy uznamy je za ograniczające. Zazwyczaj ma to miejsce w okresie adolescencji i jest naturalnym procesem rozwojowym. Brak równowagi między osobowością a rolą wynika z nadmiernego dystansu między nimi. Kategorią, która zdaje się być zatem kluczowa dla zrozumienia harmonijnie ukształtowanej osobowości społecznej jest „dystans”, jaki zachowuje ona pomiędzy „byciem w sobie” a „byciem dla innych”. Człowiek nie jest nigdy w pełni tym, czym jest na zewnątrz. Będąc urzędnikiem, lekarzem, politykiem, człowiek jest przecież zawsze kimś więcej, osobą która nie wyczerpuje się w tych rolach i nie zatraca się w nich.[4]
Kim jestem?
W przypadku człowieka świadomość samego siebie musi objąć dwa aspekty jego egzystencji – prywatny oraz społeczny. Społeczny aspekt osobowości można uchwycić tylko z perspektywy jej aspektu prywatnego, zaś prywatny tylko z perspektywy społecznego. Są to dwa równorzędne, wzajemnie się warunkujące bieguny ludzkiej osobowości. Dwoistość człowieka jako taka jest strukturą i nie daje podstaw do przeciwstawienia jednej połowy drugiej w tym sensie, jakoby któraś z nich była z natury lepsza.[5] Osobowość widziana „od wewnątrz” stanowi punkt odniesienia, wokół którego zakreślamy granicę oddzielającą nas od innych.[6] Poznanie samego siebie jest trudnym procesem. O osobie, którą obserwujemy, potrafimy trafniej powiedzieć, kim jest, niż kiedy oceniamy siebie. Pytanie „kim jestem?” towarzyszy człowiekowi właściwie przez całe życie. Poznaniu towarzyszą akcja, działania i zachowania. I to one są wskaźnikiem pewnych charakterystyk osobowościowych, które łatwiej poznać komuś z zewnątrz niż samemu od wewnątrz.[7] Ludzka świadomość powstaje i rozwija się w efekcie ciągłego, wahadłowego ruchu świadomości. Wolność nie oddziela człowieka prywatnego od tego, co publiczne, ani też publicznego od tego, co prywatne. Jednostka realizuje swoją wolność „pomiędzy” oboma tymi elementami, w procesie ciągłego, naprzeciwległego ich ujmowania. Jak twierdzi H. Plessner człowiek jest istotą, która – nieco upraszczając – nie jest tam, gdzie faktycznie jest. Wyjaśniając, człowiek nieustannie wybiega poza swoje naturalne „tu i teraz”, stale utrzymuje dystans wobec samego siebie. Dotyczy to również jego relacji z innymi, które dzięki możliwości „porzucenia samego siebie” i zajęcia pozycji Innego mogą mieć charakter faktycznej interakcji. Według Plesnera warunkiem właściwego ujęcia siebie jest uzewnętrznienie – umiejętność wyjścia poza siebie, co nie oznacza bynajmniej alienacji, ale daje szansę bycia samym sobą.[8]
Teoria fenomenologiczna[9] podkreśla znaczenie subiektywnego doświadczania rzeczywistości oraz ludzkiego dążenia do zrealizowania własnego potencjału, jako głównych elementów określających osobowość. Jeden z głównych autorów tej teorii – Carl Rogers postrzegał autentyczne doświadczanie siebie samego jako podstawowy składnik rozwoju osobistego i dobrostanu jednostki.[10] Z kolei Zygmunt Freud zaproponował opis obejmujący trzyczęściową strukturę osobowości składającą się z ID – dążącego do zaspokojenia podstawowych instynktów, EGO – godzącego wymagania id z ograniczeniami społecznymi oraz SUPEREGO – reprezentującego uwewnętrznione normy rodzicielskie i społeczne. Freud zakładał istnienie ciągłego konfliktu pomiędzy elementami składowymi osobowości. Te konflikty jego zdaniem definiują osobowość. Charakterystycznym elementem koncepcji Freuda był nacisk na znaczenie doświadczeń dziecięcych w kształtowaniu osobowości.
Człowiek jako istota społeczna do właściwego funkcjonowania psychiki potrzebuje interakcji z innymi ludźmi. Relacje społeczne stanowią o naszym człowieczeństwie. Bez nich nie bylibyśmy istotami samoświadomymi, refleksyjnymi, obdarzonymi wolną wolą i zdolnymi do przekroczenia egoistycznych rządz. Będąc dorosłymi ludźmi wciąż możemy pracować nad swoimi słabościami i poprawiać jakość życia. Poznanie typów osobowości pozwala zrozumieć prawdę, że ludzie różnią się między sobą. Mają inne potrzeby, motywacje, sposób myślenia i działania. Identyfikując swój typ osobowości, trzeba pamiętać, by nie traktować go jako wyroczni, ale jako wypadkową cech wrodzonych i nabytych, które mogą podlegać zmianom.
Należy tu podkreślić, że to właśnie relacje społeczne wpływają na kształtowanie się podmiotowości człowieka od najwcześniejszych lat życia. To w relacjach z innymi jak w soczewce odbija się nasza osobowość i to one wpływają na ukszatłtowanie się naszej suwerenności, autonomii, celowości podejmowanych działań i opierania ich na własnych przekonaniach. Z drugiej strony – jak podkreśla Tadeusz Lewowicki – podmiotowość oznacza również możliwość naszego oddziaływania na innych oraz kształtowania otoczenia materialnego oraz niematerialnego – relacji społecznych, w których podmiotowość realizuje się we współdziałaniu z innymi.[11]
