Rozpoznawanie przemocy wobec dziecka, możliwości pomocy instytucjonalnej w sytuacjach doświadczania przemocy
Dzieciństwo to okres życia człowieka, które wymaga szczególnej ochrony i wsparcia ze strony środowiska, w którym dorasta. W tym czasie warto dbać o odpowiednie/właściwe warunki do rozwoju. Niestety nie każde dziecko ma szczęśliwe dzieciństwo. Wiele z nich doświadcza przemocy ze strony dorosłych. W ujęciu prawnym, przemoc oznacza jednorazowe albo powtarzające się celowe działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny m.in. dzieci. Członkowie rodziny, a w szczególności dzieci doświadczające przemocy narażone są na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia. Przemoc narusza ich wolność, godność, nietykalność cielesną i przybiera różne formy: zaniedbania, krzywdzenia fizycznego, emocjonalnego, wykorzystywania seksualnego.
Formy przemocy
W ujęciu psychologicznym: zaniedbywanie, to niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka zarówno fizycznych, takich jak właściwe odżywianie, ubieranie, ochrona zdrowia, edukacja, jak i psychicznych jak poczucie bezpieczeństwa, doświadczania miłości i troski. Przemocą fizyczną wobec dziecka określa się wszelkie celowe, zamierzone działania sprawiające dziecku ból fizyczny, nawet niewielki (np. lekkie klapsy, szturchnięcia, a nawet markowanie takowych). Stosowanie kar cielesnych jest przemocą nawet w przypadku, gdy według osoby je stosującej, mają się przyczynić do lepszego „wychowania” dziecka, powstrzymania określonego niewłaściwego zachowania. Przemocą emocjonalną wobec dzieci są wszelkie działania wywołujące cierpienie psychiczne. Jest to np. podnoszenie głosu, wyzwiska, poniżanie, straszenie, nieadekwatne do przewinienia karanie, ignorowanie, emocjonalne odrzucenie, negatywne komentarze przy innych, ale również nieposzanowanie prywatności, nadmierne, nieadekwatne wobec wieku wymagania, bezzasadne pozbawianie przywilejów. Wykorzystanie seksualne to każde zachowanie osoby starszej i silniejszej, które prowadzi do jej seksualnego podniecenia i zaspokojenia kosztem dziecka np.: ekshibicjonizm, uwodzenie, świadome czynienie dziecka świadkiem aktów płciowych, zachęcanie do rozbierania się i do oglądania pornografii, dotykanie miejsc intymnych lub zachęcanie do dotykania sprawcy, różne formy stosunku seksualnego, itp. Przemocą jest także celowe zaniechanie działań, które mogłyby zapobiec krzywdzeniu dziecka.[1]
Szczególnie duży negatywny wpływ ma przemoc przejawiana przez najbliższe dziecku osoby i mające najwyższy autorytet, np. rodziców, dziadków. Dziecko, które doświadcza przemocy doszukuje się winy w sobie, uważa, że jest złe, niegrzeczne. Jeśli potrzeby dziecka są zaniedbywane i ignorowane, uczy się ono, że nie jest ważne. W konsekwencji może wycofać się z aktywności lub stać się nadpobudliwe i agresywne. Wyrasta na osobę o niskim poczuciu własnej wartości, buduje negatywny obraz siebie. Traci zaufanie do świata i ludzi, których może postrzegać jako źródło zagrożenia, strachu, niepokoju, bólu. Jego codzienne funkcjonowanie jest zakłócone i często nie spełnia społecznych oczekiwań. Dzieci doświadczające regularnej przemocy często kopiują związane z przemocą zachowania w życiu dorosłym, również wobec swoich dzieci.[2] Sprawcami przemocy domowej wobec dzieci bywają najczęściej rodzice lub opiekunowie, ale również i inni członkowie rodziny. Dzieci są również pośrednimi ofiarami przemocy domowej, będąc świadkami stosowania przemocy wobec innych członków rodziny. Krzywdzenie dzieci to także brak reakcji środowiska lub instytucji oraz każdy rezultat wynikający z braku reakcji na krzywdzenie dzieci, który zakłóca ich prawidłowy rozwój i wywołuje cierpienie.[3]
Jak rozpoznać, że dziecko jest krzywdzone?
Przemoc wobec dziecka można stwierdzić na podstawie warunków życia, stanu zdrowia dziecka oraz jego zachowania i wyglądu. Zaniedbania w tych obszarach mogą świadczyć o jego niezaspokojonych potrzebach i problemach rodzinnych. Jedną z pierwszych wskazówek świadczących o tym, że dziecku dzieje się krzywda może być znacząca zmiana jego zachowania. Starsze dziecko często odreagowuje doświadczaną przemoc np. agresją, młodsze dziecko odtwarza doznane krzywdy np. podczas zabawy.
Zaniedbywanie
W przypadku zaniedbywania dziecka, warto zwrócić uwagę na następujące objawy: nieobecności w szkole lub przedszkolu, nieadekwatny ubiór do pory roku, zaniedbanie higieny osobistej, dziecko kradnie jedzenie bądź pieniądze, nie otrzymuje właściwej opieki medycznej, sięga po środki psychoaktywne, stwarza problemy wychowawcze, dopuszcza się wandalizmu, aktów przestępczych. Rodzic czy opiekun nie wykazuje zainteresowania dzieckiem, ma problemy związane z uzależnieniem, problemy emocjonalne, nie stawia się na umówione spotkania, pozostawia dziecko bez opieki.
Przemoc fizyczna
Jeśli dziecko doznaje przemocy fizycznej można dostrzec u niego obrażenia ciała, np. siniaki, ugryzienia, złamania. Można zauważyć, że dziecko boi się rodzica, lub opiekuna, ma również problemy z wyjaśnieniem powodów doznanych obrażeń. Rodzic dziecka zachowuje się agresywnie wobec dziecka, stosuje surowe kary. Nie potrafi wyjaśnić urazów dziecka i może mieć problemy z uzależnieniem od środków psychoaktywnych, unika kontaktu z pracownikami szkoły.
Przemoc emocjonalna
Dziecko, które doznaje przemocy emocjonalnej często zachowuje się nieadekwatnie do wieku. Jest opóźnione w rozwoju emocjonalnym i intelektualnym. Może np. przejawiać zaburzenia jedzenia, samookaleczać się, mieć kłopoty ze spaniem, moczyć się. A także hipochondrii, obsesji, histerii. Rodzice lub opiekunowie takiego dziecka, nie interesują się nim, często je krytykują, nadmiernie frustrują, obrażają, stawiają nieadekwatne wymagania do możliwości dziecka.
Przemoc seksualna
Przemoc seksualną można rozpoznać np. po tym, że dziecko jest nadmiernie rozbudzone seksualnie, często porusza temat seksu. Doświadcza trudności w chodzeniu lub siadaniu. Nie chce się rozbierać przed zajęciami sportowymi. Pojawiają się choroby weneryczne lub ciąża. Ma trudności w nauce. Jest zamknięte w sobie, wycofuje się z kontaktów z rówieśnikami, sięga po środki psychoaktywne. Ma przypływ gotówki. Rodzice dziecka przekraczają intymne granice w kontakcie z dzieckiem, nadużywają środków psychoaktywnych, ograniczają relacje z innymi osobami.[4]
Działania interwencyjne
Bardzo ważne jest, aby w celu przeciwdziałania krzywdzeniu dzieci podejmować właściwe interwencje. Nie ma jednego dobrego sposobu na zapewnienie pomocy. Głównym celem podjętych działań będzie: analiza sytuacji dziecka, gdy zachodzi podejrzenie stosowania przemocy, usunięcie zagrożenia, ochrona, zagwarantowanie poczucia bezpieczeństwa dziecku. Dobry plan powinien opierać się na wszechstronnej ocenie sytuacji dziecka, pod względem zagrożeń, potrzeb dziecka i środowiska rodzinnego. Doborze właściwych metod i współpracy odpowiednich służb, które pozwolą na określenie poziomu bezpieczeństwa dziecka i ochronią przed zagrożeniami. Pierwsze kroki interwencyjne specjalista poodejmuje gdy: widzi zmianę w zachowaniu dziecka, ślady na ciele świadczące o tym, że dziecko doznało krzywdy, dziecko ma objawy lęku, gdy otrzymuje zgłoszenie od dziecka lub innej osoby o tym, że zachodzi podejrzenie o stosowaniu przemocy wobec dziecka.
Procedura postępowania instytucji, służb, organizacji i specjalistów działających na rzecz rodziny w sytuacji przemocy:
- Przyjęcie zgłoszenia i sporządzenie notatki.
- Zebranie dostępnych informacji na temat sytuacji dziecka. Jeśli zgłoszenie pochodzi bezpośrednio od dziecka należy obserwować zachowanie i stan emocjonalny dziecka.
- Ocena stopnia zagrożenia zdrowia i życia dziecka.
- Ustalenie osób, które mogą zapewnić bezpieczeństwo dziecku.
- Podjęcie właściwej interwencji w celu udzielenia wsparcia dziecku.
Istotne wymagania dot. prowadzenia rozmowy z dzieckiem krzywdzonym:
- Miejsce, w którym jest przeprowadzana rozmowa z dzieckiem powinno być bezpieczne i neutralne.
- Na rozmowę z dzieckiem należy przeznaczyć odpowiednią ilość czasu, należy unikać presji czasu.
- Rozmowa powinna przebiegać w bezpiecznej atmosferze.
- Osoba prowadząca rozmowę musi wykazywać cierpliwość i zrozumienie.
- Należy używać zrozumiałego języka, adekwatnego do wieku dziecka.
- Sporządzić notatkę z rozmowy, w której będą zawarte słowa dziecka.
Ocena poziomu bezpieczeństwa dziecka powstaje na podstawie analizy zebranych informacji oraz obserwacji funkcjonowania dziecka. Dokonywana jest na podstawie rozmowy z dzieckiem oraz innymi osobami, z których wynika jakich form przemocy dziecko doznało, jak często, o jakim nasileniu i kto jest sprawcą ujawnionej przemocy.[5]
Interwencja i pomoc długoterminowa
Jeżeli na podstawie zabranych informacji zachodzi podejrzenie, że dziecko doznaje przemocy należy podjąć następujące działania:
- Przedstawiciel instytucji przeprowadza rozmowę z rodzicem, który nie stosuje przemocy. Informuje go o otrzymanym zgłoszeniu dot. podejrzenia stosowania przemocy wobec dziecka i zobowiązuje do podjęcia właściwych działań, mających zagwarantować bezpieczeństwo dziecka oraz współpracy na rzecz dziecka.
- Wszczęcie procedury „Niebieskiej Karty”. Procedura jest uruchamiana gdy zachodzi podejrzenie stosowania przemocy wobec dziecka. Do służb, które mogą interweniować w oparciu o procedurę „NK” należą:
- pracownicy socjalni ośrodków pomocy społecznej,
- funkcjonariusze policji,
- przedstawiciele oświaty,
- przedstawiciele służby zdrowia (lekarz, pielęgniarka, położna, ratownik medyczny),
- przedstawiciele gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.
- Powiadomienie sądu rodzinnego. Gdy rodzina dopuszcza się poważnych zaniedbań wobec dziecka, w sprawę może również ingerować sąd rodzinny. W oparciu o Kodeks rodzinny i opiekuńczy (art.109) sąd może ograniczyć władzę rodzicielską i objąć rodzinę stałym nadzorem kuratora. W razie konieczności może umieścić dziecko w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczej.
- Wezwanie policji, pracownika socjalnego i pogotowia. Pracownicy policji, pogotowia oraz pracownicy socjalni mogą również podjąć decyzję o odebraniu dziecka rodzinie w trybie interwencyjnym, jeśli zdrowie i życie dziecka jest zagrożone. Po uprzednim sprawdzeniu stanu zdrowia dziecka, jeśli nie ma żadnych przeciwwskazań, decyzją interweniujących służb, dziecko może zostać umieszczone w rodzinie, u innej osoby dorosłej niż sprawca lub w pogotowiu opiekuńczym.[6]
Pomoc dziecku nie może polegać jednak na całkowitym oderwaniu dziecka od rodziny, dlatego istotna jest dalsza praca z rodziną w celu poprawienia relacji między rodzicami, a dzieckiem.
