Kontrast:
Czcionka: A A A

Zaburzenia psychosomatyczne - przyczyny, objawy, leczenie

Światowa Organizacja Zdrowia definiuje zdrowie jako stan zupełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego. Z fizjologicznego punktu widzenia jest to zdolność organizmu do utrzymania równowagi (homeostazy) ze środowiskiem – zarówno wewnętrznej jak i zewnętrznej. W węższym biomedycznym znaczeniu zdrowie oznacza nieobecność choroby lub kalectwa. Choroba jest zatem stanem nierównowagi organizmu, a zmiany wywołujące chorobę nazywamy czynnikami chorobotwórczymi. Podczas infekcji w organizmie zachodzą wszystkie podstawowe fizjologiczne procesy życiowe, zakłóceniu lub uszkodzeniu ulegają jednak istniejące mechanizmy przystosowawcze. Każdy czynnik chorobotwórczy, wywołujący zaburzenia, działa jednocześnie jak bodziec uruchamiający mechanizmy obronne (tworzenie przeciwciał), które pozwalają na przystosowanie mechanizmów fizjologicznych do warunków zmienionych przez czynnik chorobotwórczy.[1] Oprócz czynników biologicznych wywołujących różnego rodzaju dolegliwości, istnieją równie ważne czynniki społeczne i psychologiczne. Są one źródłem schorzeń zwanych chorobami psychosomatycznymi. Prognozuje się, że ich występowanie i znaczenie w ogólnej populacji ludzkiej będzie stale rosnąć.

 

Przyczyny i objawy chorób psychosomatycznych

Związek między sferą psychiczną a fizyczną staje się coraz bardziej oczywisty. Jednym z pierwszych, którzy go zauważyli, był Zygmunt Freud, dostrzegając korelację między urazami psychicznymi a zdolnością osiągania orgazmu. Gdy codzienny stres (w pracy, w domu) powoduje szereg dolegliwości, których przyczyn nie potwierdzają badania kliniczne (krwi, rentgenowskie, USG, tomografia itd.), mamy do czynienia z zaburzeniami somatycznymi. Dobrym tego przykładem jest negatywny wpływ stresu na funkcjonowanie układu pokarmowego, gdy kolonoskopia nie ujawnia żadnych zmian fizycznych. Do chorób o podłożu psychosomatycznym należą miedzy innymi: większość zespołów bólowych, nadmierna otyłość, zaburzenia trawienia, oddychania, czy czynności seksualnych. Będzie to również zespół przewlekłego zmęczenia (CFS, chronic fatigue syndrome), czyli uczucie ciągłego wyczerpania, na które skarży się coraz więcej osób. Szacuje się, że na CFS cierpi od 0,002 do 1 proc. populacji na świecie. W Polsce może więc chorować nawet 300 tys. osób. Choroba ta dotyczy przede wszystkim młodych, aktywnych kobiet, między 30 a 45 rokiem życia. Dobrze obrazuje to przykład człowieka doświadczającego mobbingu w pracy. Początkowo doświadczać on będzie problemów ze snem i koncentracją uwagi. Szybko pojawią się również bóle kręgosłupa spowodowane nieświadomym napinaniem całych partii mięśniowych oraz dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Długo utrzymujący się poziom hormonów stresu, m.in. kortyzolu, powoduje obniżenie odporności organizmu. Zwiększa się podatność na infekcje i choroby, które zwykle są ignorowane i zaleczane, bo przecież urlop czy zwolnienie lekarskie w opresyjnym, nieprzychylnym środowisku pracy byłyby źle widziane.

Częstym źródłem zaburzeń odżywiania (anoreksji, bulimii, jedzenia napadowego) jest rodzina i toksyczne relacje z bliskimi. Dotykają one głównie młodych kobiet w wieku 15 – 30 lat. Sprzyja im również chęć sprostania społecznym oczekiwaniom atrakcyjności – ideał bardzo szczupłej sylwetki. Zaburzenia odżywiania stosunkowo szybko prowadzą do schorzeń organicznych (np. zanik mięśni szkieletowych) i poważnych problemów zdrowotnych.[2] Przyjrzyjmy się bliżej dwóm często występującym w naszych czasach chorobom psychosomatycznym, na których przykładzie widać jak destrukcyjny wpływ na nasze zdrowie mogą mieć zaburzenia psychiczne.

 

Anoreksja

Anoreksja (in. jadłowstręt psychiczny) jest stanem niedożywienia spowodowanym odmawianiem przyjmowania pokarmów i idącym za tym chorobliwym wychudzeniem organizmu. Według Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10), o anoreksji możemy mówić, gdy występują wszystkie cztery następujące objawy:

  • Spadek wagi do wartości co najmniej 15 procent poniżej prawidłowej masy ciała.
  • Spadek wagi spowodowany świadomym odchudzaniem, któremu towarzyszą: zmuszanie się do wymiotów, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków przeczyszczających, tłumiących apetyt lub moczopędnych.
  • Ocenianie siebie jako osoby otyłej oraz obsesyjny strach przed przytyciem.
  • Zaburzenia endokrynne, tzn. zanik miesiączki u kobiet, utrata zainteresowań seksualnych i impotencja u mężczyzn, wzrost poziomu hormonu wzrostu i kortyzolu, m.in. zmiany metabolizmu hormonu tarczycy, zaburzenia wydzielania insuliny.[3]

Przyczyny anoreksji mogą być różne, m.in. toksyczne relacje i konflikty z matką począwszy od okresu dzieciństwa, lęk przed odpowiedzialnością jaką niesie dorosłość, psychozy i wspomniana już moda na chudą sylwetkę lansowana w masmediach. Zaburzenie to najczęściej występuje u nastoletnich dziewcząt, w mniejszym stopniu dotyka chłopców. Anoreksję poprzedza występowanie lekkiej nadwagi, powodującej odchudzanie, stopniowo przechodzące w proces chorobowy. W miarę przedłużającego się odchudzania pojawia się stan niedożywienia, graniczący z wyniszczeniem fizycznym. Osoba chora wciąż uważa, że jest za gruba i dąży do dalszego obniżenia masy ciała. Zaczyna systematycznie unikać jedzenia, aż do całkowitego zaprzestania przyjmowania pokarmów. Jak by tego było mało, często podejmowane są dodatkowe zabiegi mające prowadzić do utraty wagi w postaci przyjmowania środków przeczyszczających i odwadniających oraz prowokowanie wymiotów. Po kilkumiesięcznym ograniczeniu jedzenia spadek pierwotnej masy ciała może dochodzić do 60%. Skutkami anoreksji będą: niedobór witamin i mikroelementów, które wpływają na prawidłowe funkcjonowanie narządów (m. in. zaburzenia akcji serca), obniżenie poziomu cukru we krwi, spadek tętna, ciśnienia i temperatury ciała, bóle brzucha. Mogą wystąpić zaburzenia pracy nerek, zaburzenia równowagi elektrolitowej, zmniejszenia gęstości kości, a ponadto zanik miesiączki i utrata zainteresowań seksualnych. Na skórze pojawiają się zmiany dermatologiczne, włosy stają się łamliwe. Nasilają się także nastroje euforii i depresji bez wyraźnych przyczyn zewnętrznych. W skrajnych przypadkach anoreksja może prowadzić do śmierci z powodu wyniszczenia organizmu.[4]

 

Bulimia

Inną chorobą spowodowaną zaburzeniami odżywiania jest bulimia zwana żarłocznością psychiczną. Może się ona pojawić u kobiet, które bez powodzenia próbowały kontrolować swoją wagę za pomocą różnych diet. Początek bulimii poprzedza zwykle troska o zachowanie prawidłowej masy ciała w powiązaniu ze stresami w pracy i kryzysem w życiu rodzinnym. Pojawieniu się choroby sprzyjają pewne cechy osobowości, takie jak niska samoocena, uczucie nieprzystosowania społecznego, samotność i niestabilność emocjonalna.[5]

Charakterystyczną cechą bulimii są napady obżarstwa, po których następują wyrzuty sumienia i zmuszanie się do wymiotów. O chorobie tej możemy mówić, gdy występują jednocześnie poniżej wymienione objawy:

  • Stała koncentracja na jedzeniu.
  • Niepowstrzymana chęć i przymus jedzenia.
  • Regularnie powtarzające się epizody łapczywego objadania się, występujące co najmniej 2 razy w tygodniu.
  • Obsesja na punkcie wagi i próby pozbycia się zbędnych kilogramów poprzez wymuszanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających a także zażywanie leków odchudzających czy narkotyków.
  • Często osoba taka w przeszłości cierpiała na anoreksję, a epizody obżarstwa przeplatają się z głodówkami.

Częste wymioty powodują chroniczne stany zapalne gardła i przełyku, chrypę, próchnicę lub paradontozę. Są przyczyną odwodnienia, zaburzeń równowagi jelitowej, upośledzenia lub uszkodzenia pracy nerek oraz spadku poziomu potasu w organizmie. Z czasem w wyniku odwrócenia perystaltyki przewodu pokarmowego dochodzi do samoczynnych wymiotów, pogłębiających utratę wody i elektrolitów. Towarzyszący bulimii zaniżony poziom cukru we krwi (hipoglikemia) jest przyczyną wzrostu wydzielania insuliny, co wpływa na kondycję emocjonalną i ataków drgawek.[6]

 

Zajadanie emocji

Patologiczne (kompulsywne/nadmierne) objadanie się – jest nową formą zaburzeń odżywiania się. Zaburzenie to 1.5 razy częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn i może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak: fobia społeczna, zaburzenia osobowości, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, zaburzenia afektywne, zaburzenia odżywiania się, itp. Kryteria DSM-IV[7] rozpoznawania patologicznego (nadmiernego) objadania się są następujące:

  1. Nawracające epizody objadania się rozumianego jako:
    • jedzenie ilości pożywienia znacznie większej niż ta, która przez większość ludzi uznawana jest za normalną w podobnych okolicznościach i w tym samym czasie co objadająca się osoba (może przedłużać się nawet do kilku godzin),
    • w trakcie jedzenia pojawia się uczucie utraty kontroli nad ilością oraz typem konsumowanych produktów
  2. Epizody objadania się/nadmiernego spożywania pokarmów spełniają co najmniej trzy z poniższych kryteriów:
    • jedzenie aż do osiągnięcia uczucia niekomfortowej, nadmiernej pełności, spożywanie dużej ilości jedzenia nawet jeśli nie jest się głodnym,
    • jedzenie szybciej niż jest to uznawane za normalne,
    • jedzenie w samotności ze względu na zakłopotanie, skrępowania objadaniem się,
    • poczucie winy, spadku nastroju, uczucie wstrętu, obrzydzenia po epizodzie objadania się,
    • uczucie cierpienia i dyskomfortu związane z problemem objadania się,
    • pojawianie się objadania co najmniej 2 razy w tygodniu, przez co najmniej 6 miesięcy, brak objawów typowych dla innych zaburzeń odżywiania się, a mających na celu neutralizację nadmiernej ilości przyjętych kalorii, takich jak przeczyszczanie się.

Konsekwencjami zdrowotnymi patologicznego objadania się mogą być nadwaga i otyłość. Mogą  prowadzić do: zaburzeń tolerancji glukozy, cukrzycy, zespołu metabolicznego, nadciśnienia i choroby serca. Ponadto osoby z nadmiernym objadaniem się cierpią często z powodu zaniżonego poczucia własnej wartości, objawów depresyjnych i problemów z funkcjonowaniem społecznym.[8]

 

Leczenie

Większość pacjentów nie lubi wychodzić z gabinetu lekarskiego bez rozpoznania a jednocześnie niechętnie przyjmuje do wiadomości, że ich schorzenie ma podłoże psychiczne. Mimo, że wiedza o uwarunkowaniach psychicznych niektórych schorzeń jest coraz bardziej powszechna, nie wszyscy akceptują takie rozpoznanie. Wynika to być może ze specyficznego postrzegania problemów ze zdrowiem psychicznym, być może z założenia, że objaw fizyczny jest bardziej realnym usprawiedliwieniem dla wejście w rolę pacjenta/ chorego.  W leczeniu należy próbować dojść do przyczyn objawów dolegliwości, poznać historię pacjenta, zrobić obszerny wywiad. Warto, by chory zrozumiał i zaakceptował korelację między sferą psychiczną a fizyczną. Dopiero wówczas istnieje szansa na doprowadzenie leczenia do końca.[9]

 

W przypadku anoreksji początkowo konieczna jest izolacja osoby chorej od jej środowiska i hospitalizacja. Odżywianie organizmu odpowiednią dietą (często w formie pozajelitowej) prowadzone jest równolegle z intensywnym leczeniem psychiatrycznym. Po ustabilizowaniu stanu pacjenta, nie ma potrzeby dalszej hospitalizacji, jednak należy kontynuować rozpoczętą na oddziale psychiatrycznym psychoterapię przez wiele miesięcy a nawet lat. W innym wypadku istnieje wysokie ryzyko nawrotu choroby.

 

Pacjenci chorzy na bulimię w porównaniu z anorektykami mają większe poczucie zagrożenia dla organizmu i chętniej poddają się leczeniu. Polega ono na łagodzeniu skutków wymiotów, leków przeczyszczających i odwodnienia w połączeniu z lekami przeciwdepresyjnymi. Nie ma tu konieczności hospitalizacji, leczenie może być prowadzone ambulatoryjnie, jednak należy zapewnić psychoterapię, która ma na celu nauczyć chorego prawidłowych nawyków żywieniowych oraz radzenia sobie z problemami.[10]

 

W przypadku patologicznego objadania się najbardziej skuteczna jest współpraca różnych specjalistów: psychiatry, psychologa, psychoterapeuty, dietetyka. Najczęściej stosuje się leki przeciwdepresyjne, przeciwpadaczkowe, psychoterapię poznawczo-behawioralną oraz behawioralną, a także odpowiednią dietę. Rokowanie w przypadkach patologicznego objadania są lepsze niż w przypadku innych zaburzeń odżywiania się ponieważ skuteczność leczenia wynosi od 50 do 80%.[11]

 

 

 

 

[1] J. Gromadzka-Ostrowska, Higiena i ochrona zdrowia, Format-AB, Warszawa 2014, s. 25-26
[2] J. Gromadzka-Ostrowska, Higiena i ochrona zdrowia, s. 120
[3] Źródło: https://zywienie.abczdrowie.pl/zaburzenie-odzywiania
[4] Por. J. Gromadzka-Ostrowska, s.120-121
[5] J. Gromadzka-Ostrowska, s.122
[6] Tamże s. 123
[7] DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) – klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego
[8] Źródło: dr hab. n. med. M. Siwek, https://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/patologiczne-objadanie-sie/
[9] Por. dr hab. S. Czachowski, Dolegliwości psychosomatyczne: Jak leczyć chorych na stres? Gazeta Wyborcza – Tylko Zdrowie, marzec 2015
[10] J. Gromadzka-Ostrowska, s. 123 – 124
[11] Por. M. Siwek, https://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/patologiczne-objadanie-sie/