Konieczność całodziennego, a często i całodobowego sprawowania opieki, stanowi ogromne wyzwanie dla opiekunów osób zależnych w naszym kraju. Są to najczęściej osoby pracujące, w średnim wieku, które jednocześnie muszą zapewnić opiekę zarówno swoim dzieciom, jak i swoim rodzicom. Jak wskazują badania przeprowadzone przez Małopolskie Obserwatorium Polityki Społecznej, do jednych z podstawowych problemów opiekunów osób zależnych należą: brak czasu dla siebie i na odpoczynek, stałe przemęczenie, frustracja i stres. Dodatkowo, brak odpoczynku wiąże się z postępującą niechęcią do sprawowania opieki oraz wypalaniem się opiekunów. Podporządkowanie swojego życia wyłącznie opiece stanowi zagrożenie wystąpienia zespołu stresu opiekuna, który w znacznej mierze wynika z koncentracji tylko i wyłącznie na osobie chorej oraz tendencji do podporządkowania jej własnego życia. Psychofizyczne skutki (takie jak np. wyczerpanie, poczucie bezsilności, złość, niepokój, pogarszanie się zdrowia fizycznego) wynikające z nadmiaru obowiązków opiekuńczych były wielokrotnie wymieniane podczas rozmów z badanymi opiekunami. Dodatkowo, przeciążenia czynnościami opiekuńczymi, ale również stres i strach, jakie się z nimi wiążą, powodują stany depresyjne i bezsenność wśród opiekunów. Badani zwracają też uwagę na pogarszające się relacje rodzinne i relacje z osobą zależną. Ciągłe przebywanie ze sobą, stres związany z opieką powodują rozdrażnienie opiekunów, a czasem wręcz ich zachowania agresywne. Nie bez znaczenia jest także konieczność poświęcenia własnego życia towarzyskiego na rzecz opieki. Brak aktywności społecznej to jeden z najczęściej wymienianych przez opiekunów rodzinnych negatywnych efektów jej sprawowania. Opiekunowie nie mają czasu na relaks, samorealizację, uzyskanie wsparcia od bliskich, chociażby w postaci rozmowy o swoich problemach, co sprzyja kumulacji negatywnych emocji i myśli [1]. Zazwyczaj nie mogą oni również liczyć na pomoc pozostałych członków rodziny, będąc z różnych względów „wyznaczani” do roli opiekuna. Niska aktywność społeczna i trudności z dostępem do usług, dają niewielkie możliwości wytchnienia od codziennych obowiązków. Brakuje przede wszystkim dostępu do bezpłatnych usług medycznych, zaś kliniki i gabinety prywatne są opcją tylko dla zamożnych. Specjalny zasiłek opiekuńczy (620,00 zł/miesięcznie), zasiłek pielęgnacyjny (215,84 zł/miesięcznie) oraz świadczenie pielęgnacyjne (1 583,00 zł/miesięcznie)[2] , to kwoty co najwyżej na zaspokojenie podstawowych potrzeb.
W dodatku w Polsce mamy wciąż niewystarczającą liczbę domów pomocy społecznej, domów dziennego pobytu, miejsc czasowego całodobowego pobytu czy miejsc gdzie odbywają się warsztaty terapii zajęciowej. Bariery, które utrudniają kontakty opiekunów z otoczeniem i vice versa to nieufność wobec obcych osób, wynikająca z oporu przed zmianą myślenia oraz funkcjonowania. Opiekunowie najczęściej wykazują nieprzychylne nastawienie w stosunku do proponowanego im alternatywnego wsparcia (np. w ramach projektów unijnych). Przyzwyczajeni do codziennej rutyny, niechętnie powierzają swoich podopiecznych w ręce osób trzecich, zwłaszcza obcych. Opiekunowie boją się, że chwilowy brak ich uwagi spowoduje uszczerbek na zdrowiu podopiecznego i utrudni im opiekę w przyszłości. Pojawia się zatem pytanie, co zrobić, by opiekunowie mogli polepszyć swoje codzienne funkcjonowanie i samopoczucie, a w konsekwencji poprawić relacje z osobą zależną?
Opiekunowie nieformalni są na ogół zmuszeni do samodzielnego radzenia sobie z codziennymi problemami. Badania przeprowadzone przez Małopolskie Obserwatorium Polityki Społecznej w 2015 roku, pokazały, że opiekunowie często borykają się z zagubieniem w opiece nad osobami zależnymi, wynikającym z braku odpowiedniej wiedzy. Uważają, że informacje przekazywane im w instytucjach są niewystarczające. Dlatego większość wiadomości pozyskują oni ze źródeł nieformalnych: od przyjaciół, sąsiadów, znajomych. W opinii badanych opiekunów interesującym rozwiązaniem byłoby teledoradztwo. Taka forma pomocy pozwoliłaby zaoszczędzić czas przeznaczony zwykle na samotne poszukiwania informacji. Dodatkowo opiekunowie w razie ewentualnych wątpliwości mogliby od razu dopytać o rozwiązania odpowiadające na konkretne problemy czy potrzeby. Warunkiem przydatności infolinii jest jej dostępność, profesjonalizm teledoradców i kompleksowa informacja dla opiekunów nieformalnych.
Kolejnymi rozwiązaniami, które wzbudziły zainteresowanie opiekunów podczas badania, były portale internetowe i poradniki drukowane. Miałyby one uwzględniać potrzeby osób korzystających z Internetu oraz tych, które nie posiadają umiejętności cyfrowych. Opiekunowie wskazali podobne potrzeby informacyjne, jeśli chodzi o zawartość broszur i stron internetowych. Powinny one mianowicie zawierać wszelkie informacje dotyczące możliwych form wsparcia w miejscu zamieszkania opiekuna (np. dziennych domów pomocy, miejsc czasowego pobytu) oraz warunków korzystania z nich. Warto dodać, że większość badanych osób nie wiedziała o istnieniu tego typu miejsc, czy usług. Dodatkowo, broszurki powinny zawierać skoncentrowaną wiedzę dotyczącą organizacji opieki domowej, chorób i dysfunkcji dotykających osoby zależne.
Dla opiekunów cennymi informacjami byłyby również ogłoszenia osób oferujących opiekę, wynajmie/odstąpieniu sprzętu, możliwych dofinansowaniach i świadczeniach. Dużym zainteresowaniem cieszyłyby się również certyfikowane kursy opiekuńcze obejmujące różnorodną tematykę. Pozwoliłyby one opiekunom nabyć kompetencje i wiedzę przydatną nie tylko na co dzień, ale dającą również możliwość powrotu na rynek pracy. Jednocześnie stanowiłoby to odpowiedź na rosnące potrzeby w sektorze usług opiekuńczych.
Możliwym rozwiązaniem opisanego powyżej poczucia osamotnienia opiekunów, a także trudności w komunikacji i relacjach z osobą zależną, mogłoby być wsparcie w postaci grup wsparcia, terapii indywidualnej i poradnictwa psychologicznego.
Szczególnie ważne dla opiekunów osób zależnych byłyby usługi typu pielęgnacyjnego, opiekuńczego i rehabilitacyjnego. Zdaniem respondentów, usługi pielęgnacyjne powinny być sprawowane przez osobę wykwalifikowaną, z uwagi na występującą często u podopiecznych niechęć do osób trzecich. W badaniach pojawiały się również zapotrzebowanie na tanie lub darmowe usługi transportowe, wsparcie asystenta oraz dowożenie posiłków do miejsca zamieszkania [3].
Opisane powyżej deficyty i potrzeby opiekunów osób zależnych mogą być dobrym punktem wyjścia do zorganizowania skutecznych form pomocy dla tej grupy. Organizacje pozarządowe samodzielnie, bądź we współpracy z instytucjami pomocy społecznej, mogą realizować sprawdzone koncepcje lub własne oryginalne pomysły. Aktualnie źródłem finansowania projektów są programy Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, realizowane ze środków Solidarnościowego Funduszu Wsparcia Osób Niepełnosprawnych. W edycji 2019-2020 Ministerstwo realizuje następujące programy:
Aktualne informacje o programach finansowanych ze środków Funduszu Solidarnościowego znajdują się na stronach:
Jeśli potrzebujemy innowacyjnych koncepcji, gotowych do wdrożenia w naszej gminie, powiecie, mieście – powinniśmy zapoznać się z efektami ogólnopolskiego projektu „Generator Innowacji. Sieci wsparcia”. Projekt realizowany był w latach 2017-2018 przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020. Podczas realizacji projektu wypracowano i przetestowano 28 innowacyjnych usług/produktów w dwóch płaszczyznach:
Ostatecznie przetestowano 28 innowacji społecznych. Cztery z nich (najwyżej ocenione) zostały przekazane do wdrożenia i upowszechnienia. Wszystkie innowacje i wypracowane w nich rozwiązania można z powodzeniem wdrażać w swoim regionie. Na stronie sieciwsparcia.pl/innowacje dostępne są szczegółowe informacje, dotyczące każdego z 28 rozwiązań. Poniżej prezentujemy pokrótce innowację zrealizowaną przez Rybnicki Ośrodek Pomocy Społecznej.
“Pakiet Opieki Wytchnieniowej” – to łatwe do realizacji i łączące istniejące już formy wsparcia kompleksowe rozwiązanie, oparte na dogłębnym rozpoznaniu złożonej specyfiki sytuacji opiekunów. Można je wykorzystywać w ramach polityki społecznej gmin i powiatów. Pakiet otwiera opiekunów na otaczających ich ludzi i własne potrzeby.
Wsparcie opiekunów osób zależnych składa się z trzech części:
Szczegółowy opis standardów, realizacji, zarządzania i struktury kosztów znajduje się pod linkiem: http://sieciwsparcia.pl/project/pakiet-opieki-wytchnieniowej/
Opiekunowie osób zależnych znajdą niezbędne wsparcie przede wszystkim w Zachodniopomorskim Oddziale Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, który mieści się w Szczecinie na al. Powstańców Wielkopolskich 33, kontakt e-mail szczecin@pfron.org.pl, tel. 91 35 09 700, 91 48 20 920. Szczegółowy zakres działań PFRON Oddział Zachodniopomorski dostępny na stronie https://www.pfron.org.pl/osoby-niepelnosprawne/.
Potrzebę wspomnianego wyżej bezpłatnego wsparcia opiekunowie mogą zaspokoić, korzystając z projektów realizowanych w naszym województwie. Jednym z nich jest projekt pn. „Dobre Wsparcie – system lokalnych usług społecznych”, dofinansowany ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego, realizowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego – Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej we współpracy z partnerami: Fundacją Nauka dla Środowiska, Caritas Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, Caritas Archidiecezji Szczecińsko-Kamieńskiej. Projekt ma na celu zwiększenie dostępności usług społecznych, w szczególności usług opiekuńczych w 21 punktach na terenie województwa zachodniopomorskiego oraz wsparcie 300 osób zagrożonych ubóstwem i/lub wykluczeniem społecznym z obszaru województwa zachodniopomorskiego, poprzez:
Więcej szczegółów znajdą Państwo pod numerem tel. 91 42 53 655 lub wysyłając e-mail na adres: apodgorna@wzp.pl lub wsparcie@wzp.pl.
Kolejnym projektem, dofinansowanym ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego, realizowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego – Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, jest „Kurs na Rodzinę”. Mieszkańcy powiatów partnerskich, (goleniowskiego, kołobrzeskiego, sławieńskiego, stargardzkiego) mogą korzystać z trzech form wsparcia rodziny.
Harmonogram działań w projekcie dostępny jest na stronie rops.wzp.pl/harmonogram-projektu. Więcej informacji u powiatowych doradców ds. RAR – www.rops.wzp.pl/partnerzy-projektu.